بررسی تطبیقی نقاشیهای پشت شیشه دوران قاجار با نمونه های مشابه در آلمان و کشورهای همسایه در قرن نوزدهم

تاریخ نقاشی پشت شیشه به چند سده نخستین میلادی باز می گردد. نمونه های جالبی از روم باستان باقی مانده که به روش نقاشی سرد اجرا شده اند. اما پس از سه قرن نخست میلادی به دلیل مشابهت این تکنیک با روش تولید تصویر با رنگ های مینایی، نقاشی پشت شیشه به فراموشی سپرده شد. همزمان با آغاز رنسانس نقاشی پشت شیشه بار دیگر مورد توجه هنرمندان و خریداران قرار گرفت. این شیوه نقاشی از هنری مورد توجه طبقات مرفه جوامع اروپایی شروع گردید و به تدریج به هنری با جنبه های مذهبی، فولکلوریک و مورد پسند عامه تغییر ماهیت داد. با شروع قرن بیستم و رواج شیوه های صنعتی این هنر در اروپا به تدریج فراموش گردید. در ایران تاریخ این هنر نمی تواند به پیش از اواخر سلسله صفویه باز گردد، زیرا تا پیش از این تاریخ شیشه تخت و مناسب نقاشی در ایران تولید نمی شده است. متأسفانه برای آثار منسوب به این دوران و همچنین آثار منسوب به دوران زندیه مدارک چندان معتبری ارایه نشده است. با آغاز سلسله قاجاریه اولین نمونه های معتبر از هنرمندان شناخته شده ای همچون مهرعلی برجای مانده است. همچنین از اواسط دوران قاجار شکلی از نقاشی پشت شیشه عامه پسند در ایران رواج یافت که تا زمان پهلوی دوم ادامه داشته است. برخلاف اروپا نقاشی پشت شیشه در ایران تا امروز ادامه دشته، اما اکنون بیشتر نقاشان عامه پسند و تنها یک هنرمند سنتی به آن می پردازند. تاریخ شروع نقاشیهای عامه پسند مذهبی چندان مشخص نیست، با این وجود احتمال می رود بیشتر در اواخر دوران قاجار رواج داشته اند. بخش اعظمی از این تصاویر مانند نمونه های اروپایی، موضوعات مذهبی دارند و این سووال را به ذهن متبادر می سازند که ریشه این شباهت چیست؟ برای پاسخ به این پرسش تعداد پنج نقاشی از ایران و پنج نقاشی از آلمان و اسلواکی در تحقیق حاضر مورد بررسی تطبیقی قرار گرفتند. در این بررسی تصویری مشخص گردید، آثار نقاشی پشت شیشه ایران و آلمان در کاربرد و موضوع شباهت دارند، اما از نظر طرح، بافت، رنگ و ساماندهی تصویر با یکدیگر فاصله دارند. آثار مربوط به اسلواکی علاوه بر شباهت در کاربرد و موضوع، شباهت بیشتری، به ویژه در طرح و بافت، با نقاشی های پشت شیشه ایرانی دارند. اما در قیاس با نقاشی پشت شیشه ایران تصاویر را ساده تر سامان داده اند. از آن جایی که هیچ مدرکی دال بر واردات نقاشی پشت شیشه از این کشورها وجود ندارد و این دو کشور جزو ممالک اصلی طرف تجارت با ایران نبوده اند، با وجود تمامی شباهت های موجود، بعید به نظر می رسد نقاشان ایرانی از کار همتایان آلمانی یا اهل اسلواکی الهام گرفته باشند.